İstanbul’un tarihi semti Zeyrek’te bulunan ve son dönemlerde geçirdiği restorasyonla tekrar canlanan Zeyrek Kilise Camii, Bizans dokusunun Osmanlı ile güzelce harmanlanmış hali olarak ziyaretçilerini ağırlıyor
11.yüzyıl sonlarında, 1088 yılında, Macar Krallığı’nın önemli şehirlerinden biri olan Estergon’da dünyaya gelen Prenses Piroska, annesi ve kral olan babasını genç yaşta kaybedince, tahta geçen kuzeni tarafından dönemin en önemli güçlerinden biri olan Doğu Roma ile ilişkiyi güçlendirmek adına, Veliaht Prens Ioannis ile evlendirilir. Piroska artık Prenses İrene, 1118 yılından itibaren de Ioannis’in tahta çıkmasıyla birlikte İmparatoriçe İrene olmuştur.
Ortodoksluğa geçişi ve sonrasında eşinin artık tahtın tek hakimi olmasıyla beraber İrene, aynı yıl içerisinde Haliç’e hakim bir konuma manastır yapımı için dönemin önemli mimarlarından Nikeforos’a emri verir ve inşa çalışmaları başlar. Pantokrator İsa’ya adanan kompleks, manastır, ana kilise, hastane ve kütüphane bulunacak şekilde tasarlandı. İmparatoriçe İrene’nin, 1124 yılında, inşaatın bitişinin ardından ani ölümü İmparator II. Ioannis Komneos’u bir hayli üzer. İmparatoriçenin yaptırdığı manastırı bir yadigar olarak görür ve buranın büyümesi için 1124’te yeni bir inşa çalışması emrini verir. Yapının hemen kuzeyinde artık ikinci bir kilisenin duvarları yükselmektedir. Büyük ölçüde eski binalardan getirilen tuğlalarla ve gizli taş sistemiyle örülen duvarlar zelzeleler şehrinde, aslında depremlerle yaşamayı öğrenmiş ve önlemlerini almış bir toplumun da ipuçlarını verir. Theotokos Eleousa yani Şefkatli Meryem Ana veya Şefkatli Tanrı Annesi adına yaptırılan kuzey kilisenin de kısa sürede yapımı tamamlanır.
Yapının son kısmı ise kuzey ve güney kiliseleri birbirine bağlayan ve aynı zamanda Doğu Roma’da söz sahibi olmuş, imparatorluk aileleri Komneos ve Palaiologos hanedanlarının birçok mensubunun da defnedildiği Başmelek Mikail Şapeli. Başta yapının banileri İmparatoriçe İrene ve İmparator II. Ioannis Komneos’un defnedildiği mozole kısmında aynı zamanda İmparator I. Manuel’in eşi İmparatoriçe Bertha ve İmparator V. Ioannis Palailogos’un gömülü olduğu biliniyor.
13. yüzyıl başlarında gerçekleşen Dördüncü Haçlı Seferleri sonrası, Latin İşgali sırasında Venedikli Katolik din adamlarınca kullanılan yapı Latin İmparatoru Baldwin tarafından saray olarak kullanılır. O dönem, kompleksten birçok önemli eser Venedik başta olmak üzere Avrupa’nın muhtelif şehirlerine kaçırılır. Hatta öyle ki kimi kaynaklarda en ufak değerli taşlarına kadar yağmalandığı belirtilmiştir.
Latin İstilası sonrası Doğu Roma yönetimini elinde bulunduran Palaiologos Hanedanlığı buraya gereken önem gösterir ve manastır olarak kullanılması için yeniden düzenler. İmparator VIII. Mihail döneminden itibaren artık yapı, eski günleri kadar olmasa da, ihtişamını tekrardan kazanmaya, canlanmaya başlamıştır. İstanbul’un fethine kadar manastır olarak kullanılan kompleks, Ortodoks rahiplerin yoğun olarak yetiştirildikleri önemli yerlerden biri olarak dikkat çekmekteydi. Öyle ki son imparator XI. Konstantin döneminde manastırda görev almış olan Rahip Yennadios, fetih sonrası Fatih Sultan Mehmet’in daveti üzerine patriklik makamının sahibi oldu.
İstanbul’un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmet şehrin öncelikli ihtiyaçlarını düşünerek bazı değişiklikler yapmaya karar verir. Başta Pantokrator Kilisesi olmak üzere birçok yapının fonksiyonları değiştirilir. Bu kapsamda, ilk etapta, manastır ya da kiliseden cami veya medreseye dönüştürülen sekiz yapıdan bir tanesi olan yapı, Fatih Camii yapılana kadar medrese ve cami olarak kullanıldı. Fetih sonrası ismini müderris Molla Zeyrek Mehmet Efendi’den alan ve İstanbul’a gelen sufilerden Akşemseddin’in de bir dönem ders verdiği yapı, Fatih Camii ve çevresindeki medrese yapıları tamamlanınca artık yalnızca cami olarak kullanılmaya başlandı. Günümüze kadar en iyi korunmuş şekilde gelen kısım olan Güney Kilise’de yer alan ikonostasis yerine mihrap konularak cami halini alan yapının hünkar mahfili en dikkat çekici noktalarından. Lale Devri sultanı III. Ahmet döneminde, özellikle Yirmisekiz Mehmet Çelebi’nin Fransa ziyareti sonrası Osmanlı’da daha çok görülmeye başlanan Fransız barok ve rokoko etkisinde tasarlanmış olan hünkar mahfili halen Lale Devri’nin şatafatını yansıtmaya devam ediyor.
Zeyrek Kilise Camii, Osmanlı’da farklı dönemlerde birçok kez tadilatlar görmüş. Özellikle 1756’daki yangınlar ve 1766’daki büyük deprem sonrası yapılan onarımlar bunların en önemli örneklerinden. Tarih boyunca daha çok kullanılan ve yapının en büyük kısmı olan Güney Kilise’de bulunan ‘opus sectile’ yani büyük parçalı yer döşemeleri farklı dönemlerde yapılmış olan restorasyon çalışmalarında da korunabilmiş. Günümüzde de, yakın tarihlere kadar bakımsız ve kaderine terk edilmiş olan yapı, 2010-2019 arasında yapılan detaylı restorasyon çalışmaları ile adeta yeniden canlandı. Bugün, yapının etrafındaki manastır binalarının büyük kısmı artık ayakta olmasa da içerisinde muhafaza ettiği Bizans ve Osmanlı dokuları ile İstanbul’un hala en önemli tarihi izlerinden bir tanesi olarak dikkat çekiyor.
KAYNAKÇA
Ahunbay, M. ve Z., 2011, “Zeyrek Camii’nde Restorasyon Çalışmaları (1997-98, 2000-05)”, KUDEB, Kargir Yapılarda Koruma ve Onarım Semineri II, s.33-53.
Esmer, M., 2004, Zeyrek Camii Hünkar Kasrı ve Mahfili Restorasyonu, Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Teknik Üniversitesi
Eyice, S., 1994, Zeyrek Kilise Camii. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, (Cilt 7, s.555-557). İstanbul.
Müller-Wiener, W., Cramer, J., 1982, İstanbul- Zeyrek Studien zur Erhaltung eines Traditionellen Wohngebietes, Deutsches Orient Institut, Hamburg.
